00:00
Ακρίτας όνταν έλαμνεν1 αφκά σην ποταμέαν,
επέγνεν κι έρτουν2 κι έλαμνεν την μέραν πέντ’ αυλάκια,
επέγνεν κι έρτουν κι έσπερνεν εννέα κότα3 σπόρον.
Και ν-έρθεν πουλίν κι εκόνεψεν ση ζυγωνί’4 την άκραν,
και σκούται καλοκάθεται ση ζυγωνί’ την μέσην.
– Ν-οπίσ’ πουλίν, οπίσ’ πουλίν, μην τρως την βουκεντρέα.5
Και το πουλίν ελάλησεν ανθρώπινον λαλέαν.
– Ντο στέκ’ς, ντο στέκ’ς, Ακρίτα μου, και τίναν αναμένεις;
Το γ-ένοικό σ’6 εχάλασαν και την καλή σ’ επέραν
και τα μικρά τα πούλοπά σ’7 σο περιβόλ’ έσυραν.
Βιτσοκοπά τον μαύρον ατ’ και φτάν’ και κοντεφτάνει.
– Ανοίξετέ με, νε πορτάρ’,8 ανοίξτε να σεμπαίνω.
Ενοίξαν ατον οι πορτάρ’, εμπαίν’ απές Ακρίτας.
Άλλοι σκαμνιά δίγν’ ατον, άλλοι καυκίν9 απλών’νε
και σο σκαμνίν ’κί κάθεται και το καυκίν ‘κί παίρει.10
Έσυρεν το σπαθίν ατου ας σο χρυσόν θηκάρι,
χίλιους εμπρός εσκότωσεν και μύριους από πίσω·
κι επέρεν την κόρ’ κι έφυγεν εννιά νύχτας κι ημέρας.
1έλαμνεν: όργωνε
2επέγνεν κι έρτουν: πηγαινοερχόταν, δηλαδή οδηγώντας το βοϊδάλετρο κατά τη συνηθισμένη φιδίσια κίνηση των ζευγολατών απ’ τη μια άκρη του χωραφιού στην άλλη
3κότα: μονάδα μέτρησης για δημητριακά
4ζυγωνί’: του ζυγού
5βουκεντρέα: βουκέντρα, ραβδί με αιχμηρή απόληξη με το οποίο κεντρίζουν τα βόδια του αρότρου
6ένοικό σ’: το σπίτι, τον οίκο σου
7τα πουλόπα σ’: τα μωρά σου – παρατονισμένο για λόγους μέτρου
8πορτάρ’: οι φύλακες της πύλης
9καυκίν: κούπα για κέρασμα
10υπονοείται ότι φτάνει στον γάμο της γυναίκας του και προλαβαίνει να τον αποτρέψει
Ο Διγενής πρωταγωνιστεί σε δύο ενότητες τραγουδιών: σ’ αυτά που αναφέρονται στον θάνατό του και σ’ αυτά που η υπόθεσή τους πλέκεται γύρω από το παμπάλαιο και παγκόσμιο θέμα της αρπαγής μιας γυναίκας. Τα τραγούδια της δεύτερης ενότητας χωρίζονται με τη σειρά τους σε δύο ομάδες: σ’ εκείνα όπου ο πάντα ύποπτος εισβολέας Διγενής κλέβει τη μέλλουσα γυναίκα του, και σ’ αυτά όπου η ίδια η γυναίκα του Διγενή απάγεται από απελάτες ή Σαρακηνούς ληστές.
Στην παρούσα έκδοσή μας περιλαμβάνουμε ένα δείγμα από την κάθε ομάδα. Από την πρώτη ομάδα παρουσιάζουμε το πιο σημαντικό, το μακροσκελές κυπριακό τραγούδι Η αρπαγή της κόρης του Λεβάντη από τον Διγενή. Η υπόθεση έχει ως εξής: Ο Διγενής μαθαίνει από Ατσιγγάνους ότι ο βασιλιάς Λεβάντης παντρεύει την κόρη του με κάποιον Γιαννακό, τον οποίο ο ίδιος θεωρεί κατώτερό του και ανάξιο της νύφης. Στέλνει τον αιχμάλωτο Φιλιοπαππού δικό του προξενητή, αλλά ο βασιλιάς απορρίπτει την προξενιά λόγω της μπασταρδεμένης καταγωγής του Διγενή. Χολωμένος ο Διγενής, κατασκευάζει έναν μαγικό ταμπουρά και πλανεύει με τη μουσική του τη νύφη, η οποία όμως του αναθέτει πρώτα έναν άθλο ως δοκιμασία. Ο Διγενής εκπληρώνει τον άθλο και η κοπέλα τον ακολουθεί. Ο βασιλιάς στέλνει στρατό στο κατόπι τους, αλλά ο Διγενής τούς κατατροπώνει και εκδικείται για την προσβολή.
Τη δεύτερη ομάδα εκπροσωπεί μια ποντιακή παραλλαγή. Αρχίζει με τα κλασικά ακριτικά μοτίβα του ζευγολάτη Ακρίτα και του πουλιού που τον ειδοποιεί μιλώντας με ανθρώπινη λαλιά – μοτίβα που συναντάμε και σε τραγούδια για τον θάνατο του Διγενή, με διαφορετικό, εννοείται, το μήνυμα του πουλιού στην κάθε περίπτωση.
Με το θέμα της αρπαγής μιας γυναίκας κατά την απουσία του άντρα της –στον πόλεμο, στη φυλακή, στο κάτεργο κτλ.– είναι συνδεδεμένα πολλά αφηγηματικά τραγούδια, ακριτικά και μη, παλαιότερα και νεότερα, με πλοκή που παραλλάσσει. Ένας παλιός, πολυσήμαντος και διαχρονικός μύθος δείχνει να είναι κι εδώ η κοινή προέλευση όλων αυτών των τραγουδιών, καθώς και πολλών σχετικών παραμυθιών, θρύλων, διηγήσεων γραπτών και προφορικών, όχι μόνο ελληνικών αλλά ευρύτατα διαδεδομένων σε ανατολικές και δυτικές παραδόσεις.
Πέρα όμως από το κεντρικό θέμα, πολλά άλλα επιμέρους ποιητικά στοιχεία και των δύο τραγουδιών, απότοκα μιας παλιάς και δεξιοτεχνικής αφηγηματικής επικής παράδοσης, τους προσδίνουν την ιδιαίτερη εκείνη ακριτική, θα μπορούσαμε να πούμε, αξία, τη δυνατότητα δηλαδή να αποδίδουν εντυπωσιακά τον χώρο και τον χρόνο δράσης των Ακριτών, χωρίς να ανήκουν ούτε στον έναν ούτε στον άλλο. Μυθικά πρόσωπα και ονόματα του έπους του Διγενή, οι ενασχολήσεις τους σε καιρό ειρήνης και τα ανδραγαθήματά τους, οι άρχοντες και τα παλάτια τους, τα άλογα και τα πουλιά με ανθρώπινη φωνή, τα άγρια θηρία και οι δράκοι, η ανασφάλεια των συνοριακών επιδρομών, οι απαγωγές και οι αντεκδικήσεις, τα αεικίνητα φουσάτα και οι ακατανίκητοι ήρωες –ένας περιπετειώδης κόσμος που διατρέχει τον χρόνο και παραβιάζει τον χώρο της Ιστορίας– έχουν διαχυθεί μέσα στα τραγούδια, επιζώντας εκεί στις άκρες και τα όρια –όχι τα γεωγραφικά, αλλά τα νοερά– της ανθρώπινης ψυχής και φαντασίας.
Μιράντα Τερζοπούλου (2017)
Ηχογραφήθηκε σε στούντιο το 1982. Περιλαμβάνεται και στον δίσκο LP Chants des Akrites.
Τραγούδι
Λύρα Πόντου
