00:00
Τ’ ορφανέσας το νυφέπαρμαν
(της ορφανής το νυφοπάρσιμο, ο γάμος της ορφανής)
Δίμερα, τρίμερα την νύφεν παραστέκ’ νε,
φορίζ’ν ατέν, 1 στολίζ’ν ατέν κι ατέν ’κί στεφανών’νε.
Ξένε μ’, ξενιτεμένε
– Ξένε μ’, ξενιτεμένε μ’ κι ανεγνώ- κι ανεγνώριμε2 μ’,
πού πορπατείς στα ξένα, στα ξένα, στ’ ανεγνώριμα;
– Εγώ σ’ αυτόν τον κόσμον υπαντρε- υπαντρεύτηκα
και πήρα Φραγκοπούλα, ήταν μα- ήταν μάισσα.
Μαεύ’ και τα καράβεα και την θά- και την θάλασσαν,
εμάεψεν και μένα, τον ξένον, τον ολόξενον,3
που πορπατώ στα ξένα, στα ξένα, στ’ ανεγνώριμα.
1Φορίζ’ν ατέν: ντύνουν αυτήν.
2Ανεγνώριμος: αγνώριστος, άγνωστος.
3Ολόξενος: παντού ξένος (ποιητική λέξη).
Το τραγούδι Τ’ ορφανέσσας το νυφέπαρμαν συνεχίζεται με τους παρακάτω στίχους:
Στείλ’νε σον Άδην είδησιν, τον κύρ’ν ατ’ς παραγγέλν’νε
κι ο κύρ’ς ατ’ς επαίρεν είδησιν κι ελάλεσεν τον Χάρον.
– Έλα, Χάρε, ας παλεύομε ‘ς σο χάλκενον τ’ αλώνι
κι αν έν’ και ντο νικώ σε εγώ, Χάρε, να σαν εμένα,
κι αν έν’ και ντο νικάς με συ, Χάρε, ν’ αϊλί εμένα.
Επάλεψαν, επάλεψαν κι ο Χάρον ’κ’ ενικέθεν.
Ακούσατε ντ’ εμένυσεν ο κύρ’ς ατ’ς άσ’ σον Άδην:
– Ας τρών’ και πίν’ οι φίλοι μου και παραστέκ’νε στην κόρη μ’.
Νεοελληνική απόδοση
Δυο και τρεις μέρες στη νύφη παραστέκουν,
τη ντύνουν, τη στολίζουν, αλλά δεν τη στεφανώνουν.
Στείλανε είδηση στον Άδη και παραγγέλνουν στον πατέρα της
κι ο πατέρας πήρε την είδηση και φώναξε το Χάρο.
– Έλα, Χάρε, ας παλέψουμε στο χάλκινο τ’ αλώνι
και αν είναι και σε νικήσω εγώ, Χάρε, χαρά σ’ εμένα,
και αν είναι και με νικήσεις εσύ, Χάρε, αλίμονο σ’ εμένα.
Παλέψανε, παλέψανε κι ο Χάρος δεν νικήθηκε.
Ακούστε τι παράγγειλε ο πατέρας της απ’ τον Άδη:
– Ας τρώνε κι ας πίνουν οι φίλοι μου κι ας συμπαραστέκουν στην κόρη μου.
Δυο ποντιακά πολύ γνωστά και δημοφιλή τραγούδια, το ένα γαμήλιο και το άλλο της ξενιτιάς, σε δεκαπεντασύλλαβους στίχους.
Το πάρσιμο της ορφανής νύφης είναι ένα πολύ συγκινητικό νυφιάτικο τραγούδι, σε αργό και λυπητερό σκοπό, το οποίο χαρακτηρίζεται από ισχυρή ποιητική φαντασία και πρωτοτυπία. Λέγεται την ώρα που πάνε να πάρουν τη νύφη από το σπίτι της για να την οδηγήσουν στην εκκλησιά. Ο λαϊκός ποιητής, θέλοντας να τονίσει την απουσία του νεκρού πατέρα από την κορυφαία στιγμή στη ζωή της κόρης του, εμπνέεται από τα έντονα συναισθήματά του και δημιουργεί τούτο το μικρό αριστούργημα. Την ορφανή νύφη την ετοιμάζουν συγγενείς και φίλοι, μα δεν την οδηγούν στο γαμπρό για τη στέψη κι ο γάμος αναβάλλεται για μέρες. Εν τω μεταξύ, ο νεκρός πατέρας ειδοποιείται στον κάτω κόσμο για το πολύ ευχάριστο γεγονός και προτείνει στο Χάρο να παλέψουν, κατ’ επίδραση από την ακριτική ποιητική παράδοση, που ήταν τόσο ζωντανή στον Πόντο. Σε περίπτωση νίκης του πατέρα, το έπαθλο θα είναι η ανάσταση κι η συμμετοχή του στη χαρά της θυγατέρας του. Παρά τις συνεχείς προσπάθειες όμως, ο ανίκητος Χάρος υπερισχύει, καθώς είναι φυσικό, και στον πατέρα δεν απομένει άλλο παρά να στείλει μήνυμα σε συγγενείς και φίλους να συμπαρασταθούν αντ’ αυτού στο γάμο της κόρης, να γλεντούν και να διασκεδάζουν, όπως αρμόζει στη χαρούμενη εκείνη στιγμή.
Το δεύτερο τραγούδι του «ξένου», που χορεύεται στα ποντιακά γαμήλια γλέντια στο ρυθμό του χορού κοτσαγκέλ’, ανήκει στα τραγούδια της ξενιτιάς που τα συναντάμε στη βιβλιογραφία συνήθως υπό τον τίτλο «Της Μάγισσας». Αυτά είναι με βεβαιότητα από τα πιο διαδεδομένα δημοτικά μας τραγούδια, αφού καταγράφηκαν, σύμφωνα με το ΚΕΕΛ της Ακαδημίας Αθηνών, πάνω από 220 παραλλαγές! Έχουν και διάφορους άλλους τίτλους, όπως Της Αρμενοπούλας, Της Ατζεμοπούλας, Της Φραγκοπούλας, Κινήσαν τα καράβια, Ένα καράβι κρητικό κλπ. Τα εθνωνυμικά των γυναικών φανερώνουν και το εύρος της διασποράς των Ελλήνων: από τη Φραγκιά (Δυτ. Ευρώπη) ίσαμε την Αρμενιά και την Ατζεμιά (Περσία), στην Μέση Ανατολή.
Και ο Πόντος, όπως η Καππαδοκία, ήταν παλαιότερα μια μεγάλη πηγή ξενιτεμένων στη Μ. Ασία, με κύριους προορισμούς τον Καύκασο, τη Νότια Ρωσία (Κριμαία, Οδησσό, Μαριούπολη, Ροστόβ κλπ.), την Κωνσταντινούπολη και τις παραδουνάβιες ηγεμονίες Βλαχιά και Μπουγντανιά (Μολδαβία).
Ο ξενιτεμένος, θύμα των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών της εποχής του, λόγω φτώχειας, αφορίας της γης, υπερπληθυσμού, ανεργίας και ανέχειας, αναγκάζεται να μεταναστεύσει. «Στα ξένα τ’ ανεγνώριμα» δημιουργεί μια νέα οικογένεια και μια καινούργια ζωή, για την οποία υπεύθυνη είναι μια ξένη γυναίκα, μια ξελογιάστρα και μαριόλα με υπερφυσικές ικανότητες. Έτσι, ο «ξενιτέας» δεν γυρνά στον τόπο του, γιατί η μάγισσα τον κρατά αιχμάλωτο. Κάθε φορά που ετοιμάζεται να επιστρέψει, οι συνθήκες δεν του το επιτρέπουν και νιώθει αδικημένος, με οδυνηρά και δυσάρεστα συναισθήματα. Ο λαϊκός ποιητής δίνει με πρωτοτυπία την εξήγηση: η γυναίκα εκείνη τον παγίδευσε, επειδή μαγεύει τα μέσα μεταφοράς (τα καράβεα) και τα φυσικά στοιχεία (την θάλασσαν) και όλα στρέφονται εναντίον του.
Η «μάισσα» αντιπροσωπεύει αφενός το κακό, με τη μαγεία της, κι αφετέρου την ίδια την ξενιτιά, που με τα θέλγητρά της παρασύρει και παρακρατεί τον μετανάστη. Εκείνη η γόησσα και πλανεύτρα με δόλο εξαπατά τον «ολόξενον», τον δεσμεύει και τον κρατά μακριά από την πατρίδα και τα αγαπημένα του πρόσωπα, παρόλο που ο νους του πάντα νοσταλγεί. Το θέμα εδώ μας θυμίζει έντονα την αντίστοιχη περίπτωση του Οδυσσέα με την Καλυψώ.
Παρόμοια θέματα με εξαπάτηση, δόλο και αιώνια δέσμευση βρίσκουμε επίσης σε πολλά μοιρολόγια του Πόντου και άλλων ελληνικών τόπων, στα οποία φυσικά ο Χάρος παραπλανά τους ανθρώπους και τους κρατά για πάντα κοντά του.
Μερικές ενδιαφέρουσες παραλλαγές της «Μάισσας» κατέγραψε ο Γκυ Σωνιέ (Guy Saunier) στην εξαιρετική μελέτη του Της Ξενιτιάς (εκδ. Ερμής, Αθήνα 1990, σελ. 171-183). Βλ. και Ν. Γ. Πολίτης, Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού, Ζ΄ έκδοση, Ε. Γ. Βαγιονάκης, 1978).
Θοδωρής Κοντάρας (2022)
Ζωντανή ηχογράφηση από τη συναυλία Μικρασιάτικα τραγούδια με τη Δόμνα Σαμίου, που πραγματοποιήθηκε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στις 8/3/2005.
Το τραγούδι υπάρχει και σε άλλη εκτέλεση με τον Γιώργο Αμαραντίδη (1989) με τον τίτλο Ένα καράβι κρητικό.
Τραγούδι
Λύρα Πόντου
Νταούλι
Χορός
