00:00
Στου Μαυριανού τ’ αλώ-νο-νι, το μαρμαρινό
παίζουν τη ’μάδα* παί-νε-ζουν, γιος και βασιλιάς.
Κανείς κι δεν την παί-νε-ζει σαν τον Γιαννακή,
μα σαν την παίζ’ ου Γιάν-να-νης τ’ Αντρονίκ’ ο γιος.
Ν-ο Ήλιος κι ο Γιαννάκης στοίχημα βαζούν
του ποιος θα πάει πρώτος στη μανούλα του.
Ν-ο Ήλιος ιπηδούσι χώρες και βουνά
κι ο Γιάννης ιπηδούσι χαμουλάγκαδα.
Ν-ο Ήλιος εβραδιάστ’κι στη μανούλα του
κι ο Γιάννης εβραδιάστ’κι στο μισοστρατί.
Περνούσαν οι διαβάτες κι τουν έκλαιγαν.
«Γιάννη μου, να ’χες μάνα, να ’χες κι αδερφή,
να ’χες καλή γυναίκα να ’ρθει να σε δει».
Τουν λόγου δεν τουν είπι, δεν τουν έσωσι,
να κι η μάνα τ’ απού ‘ρθι, να κι η αδερφή τ’,
να κι η καλή γυναίκα, π’ θήλαε του πιδί
με δυο πιδιά στα χέρια κι άλλο στην κοιλιά.
«Δε σ’ το ’λεγα, Γιαννάκη μ’, δε σ’ ορμήνευα,
στους χίλιους να μην μπαίνεις κι ουδέ στους ικατό;»
«Δεν ήταν, μάνα μ’, χίλιοι κι ούδε ικατό,
μόν’ ήταν τρεις χιλιάδες κι ούλ’ γενίτσαροι.
[Είχαν και τ’ άλογά τους τα δικέφαλα,
στα μάρμαρα πατούσαν κι κουρνιάχτιζαν,
στα σύννεφα κρυφιούνταν και δε φαίνουνταν».]
*παίζουν τη ’μάδα: αθλοπαιδιά με ρίξιμο πέτρας
Ο ήρωας Γιάννης, παρασυρμένος από τη μεθυστική ανθρώπινη ψευδαίσθηση της παντοδυναμίας, ανταγωνίζεται αθλητικά τον Ήλιο, στοιχηματίζοντας μάλιστα μαζί του. Φυσικά ηττάται και απομένει έρημος, «σπαθοκονταρωμένος κι ανεγνώριμος» νεκρός, συνήθως δίπλα σε κάποια πηγή νερού. Αν και το θέμα ολοκληρώνεται συνήθως με την τιμωρία/θάνατο του Γιάννη, ορισμένες παραλλαγές —όπως η παρούσα— συνεχίζουν με τον ομιλούντα νεκρό να αποκαλύπτει στις γυναίκες της οικογένειάς του που έρχονται να τον κλάψουν ότι σκοτώθηκε σε άνισο αγώνα με πολυάριθμους εχθρούς.
Ήδη από το 1935, ο Baud-Bovy1 επεσήμανε την ασάφεια του νοήματος αυτού του τραγουδιού. Πράγματι έχει κανείς την αίσθηση ότι πρόκειται για δύο άσχετα θέματα, που γίνονται τα δύο μέρη ενός ενιαίου τραγουδιού με πολλές εκδοχές, συνενωμένα με τους ανεξιχνίαστους τρόπους της λαϊκής νοηματοδότησης.
Αρκετά αργότερα, το 1958, ο Δ. Πετρόπουλος, περιλαμβάνοντας το αινιγματικό αυτό τραγούδι στην ανθολογία του, γράφει: «Ωσότου μελετηθεί με θετικότερα στοιχεία, το κατατάσσουμε στα τραγούδια του κύκλου του Διγενή, επειδή και το ύφος του είναι ακριτικό».2 Τα στοιχεία που οδήγησαν τους παλιούς μελετητές σ’ αυτό το συμπέρασμα ήταν φυσικά το όνομα «Γιάννης», σύνηθες όνομα ακριτικού ήρωα, που μάλιστα σε πολλές παραλλαγές —όπως και στην παρούσα— αναφέρεται ως γιος άλλου άκριτη, του Αντρόνικου, καθώς ίσως και οι υπαινιγμοί για κάποιες υπερφυσικές ικανότητές του.
Στην πραγματικότητα, ο ήρωας και η υπόθεση του τραγουδιού απηχούν αρχέγονους συμβολικούς μύθους χωρίς την παραμικρή σχέση με το έπος του Διγενή ή την ακριτική παράδοση. Ο G. Saunier σε σχετικό του άρθρο3 υποστηρίζει ότι στο αρχικό θέμα του στοιχήματος και του θανάτου του Γιάννη μπορούμε να αναγνωρίσουμε το αρχαίο ελληνικό θέμα της ύβρης και της νέμεσης μέσα από την απεγνωσμένη προσπάθεια ενός θνητού ν’ αντισταθεί στον Ήλιο — ζωοδότη αλλά και ψυχοπομπό κατά τη νεοελληνική μυθολογία. Πρόκειται δηλαδή για μια έμμεση μορφή αφήγησης της πάλης με τον Χάρο.
Οι παλιότερες παραλλαγές του τραγουδιού, και κυρίως εκείνες των νησιών και των παραλίων, αναδεικνύουν το θέμα του στοιχήματος. Οι μεταγενέστερες και ηπειρωτικές συχνά το συμπληρώνουν ή και το παραλείπουν εντελώς και αφηγούνται τον θανάσιμο τραυματισμό του παράτολμου ήρωα από Τούρκους ή γενίτσαρους. Η μυθική —ηλιακή και χθόνια— μορφή του Γιάννη, νεαρού ήρωα της λαϊκής λογοτεχνίας, που αναφέρεται πάντα σφαγμένος, αποκεφαλισμένος, διαμελισμένος στα τραγούδια —που μάλιστα λέγονται στον ηλιολατρικό Κλήδονα, γιορτή του επίσης αποκεφαλισμένου συνονόματου του Αϊ-Γιάννη— εκσυγχρονίζεται και μεταφέρεται στο αναγνωρίσιμο ιστορικό-κοινωνικό περιβάλλον της τουρκοκρατίας. Ο ακατανόητος συμβολικός θάνατός του, συνέπεια της υπαρξιακού χαρακτήρα σύγκρουσής του με μια ανώτερη δύναμη, εκλογικεύεται και παίρνει νέο νόημα, αφού αποδίδεται όχι πια σε έναν μεταφυσικό αντίπαλο, αλλά στους Τούρκους, εκπροσώπους του απόλυτου επίγειου κακού για τον ελληνισμό, και ο Γιάννης από αρχετυπική μορφή μετατρέπεται σε πολεμικό, σχεδόν εθνικό, ήρωα.
Μιράντα Τερζοπούλου (2017)
1S. Baud-Bovy, La chanson populaire grecque du Dodécanèse, Παρίσι 1936, σ. 291-293
2Δ. Πετρόπουλος, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια, τ. 1, Βασική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1958, σ. 14
3G. Saunier, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Συναγωγή μελετών, επιμ. Γ. Ανδρειωμένος, μτφρ. Ι. Μποτουροπούλου, Αθήνα 2001, σ. 153-176
Ηχογραφήθηκε σε στούντιο στις 25 Οκτωβρίου 2004. Η Δόμνα Σαμίου κατέγραψε το τραγούδι το 1972 στην Ιερισσό Χαλκιδικής, από τη Ρήνα Δημούδα, 49 χρόνων.
Τραγούδι
Κλαρίνο
Πολίτικη λύρα
Λάφτα
Λαούτο
Μπεϊντίρ
