00:00
Ο βασιλιάς διάταξε σ’ όλα τα βελαγέτια,
σ’ όλα τα βε- σ’ όλα τα βελαγέτια,
να μαζευτούνε οι γ-έμορφες κι όλα τα παλληκάρια,
κι όλα τα πα- κι όλα τα παλληκάρια.
Σαν τ’ άκουσαν οι έμορφες κι όλα τα παλληκάρια,
όλοι συναντηθήκανε κι ο βασιλιάς τούς λέει.
– Ποιος είν’ αξός και δυνατός τον Κωσταντή να πιάσει;
[Κανείς δεν απ’λογήθηκε, κανείς δεν απαντάει,
μόν’ ένας μικρός,
ένας κοντός, κοντούκικος [και μικροκαμωμένος],
βγήκε και τον απήντησε.
– Εγώ ’μαι αξός [και δυνατός] τον Κωσταντή να πιάσω·
μόν’ θέλω χίλιοι από τη μια και χίλιοι από την άλλη
και χίλιοι καταπόδι μου να γίνουν τρεις χιλιάδες,
να πιάσουμε τον Κωσταντή, χαρές και νοστιμάδες.
Ξεκίνησαν και πα να βρουν τον Κωσταντή στον κάμπο,
να παν να βρουν τον Κωσταντή στον ύπνο να κοιμάται,
να ’χει το μαύρο στη βοσκή και τα σπαθιά βγαλμένα.
Έννοια σ’ και τονε βρήκανε στον ύπνο και κοιμόταν,
ο μαύρος του ήταν στη βοσκή και τα σπαθιά βγαλμένα.
Τον πιάνουνε, τον δένουνε τα χέρια και τα πόδια,
τον δένουνε τα χέρια του μ’ εφτάδιπλη ’λυσίδα·
τον δένουνε τα μάτια του μ’ εφτάδιπλο ζουνάρι,
τον βάζουν και στους ώμους του του μύλου το λιθάρι·
και τότες εξεκίνησαν στον βασιλιά να πάνε.
Όταν έπιασαν τα μισά, ο Κωσταντής εστάθη.
– Για σταματήστε, ρε παιδιά, κι εγώ να σας μιλήσω.
Όπου θέλτε πηγαίντε με κι όπου θέλτε με πάτε·
μόν’ της αγάπης τα στενά δεν θε να με περνάτε.
Έννοια σ’ και τον περνούσανε απ’ το στενό τ’ς αγάπης,
εβγήκε η αγάπη του απ’ τ’ αψηλό κανάτι.*
Και τότες τον απήντησε.
– Δε σου ’πα εγώ, ρε Κωσταντή, να μη πολυκαυχιέσαι,
γιατ’ έχει ο βασιλιάς σκυλιά, τα βάζει και σε πιάνουν;
– Έννοια σ’, αγάπη μου, μην κλαις, μην κλαις και μη χτυπιέσαι·
θα βγούμε μέσα στα στενά, θα πιάσουμ’ τα λιβάδια,
τότε θα δεις τον Κωσταντή, πώς είν’ τα παλληκάρια.
Μόλις βγήκαν απ’ τα στενά και πιάσαν τα λιβάδια,
σαλεύει μια τα μάτια του και κόβει το ζουνάρι,
σαλεύει και τους ώμους του και ρίχτει το λιθάρι,
σαλεύει και τα χέρια του και σπάει την αλυσίδα.
Παίρνει απ’ τον Τούρκο το σπαθί, τον πρώτο καβαλάρη.
Τότε στο μαύρο του μιλά, γλυκά και τον φιλάει.
– Δέχεσαι, μαύρε μ’, δέχεσαι στο αίμα για να πλέξεις;
– Δέχομ’, αφέντη μ’, δέχομαι στο αίμα για να πλέξω.
Για δέσε το κεφάλι μου μ’ εφτάδιπλο ζουνάρι,
να μην ακούω τις βροντές κι αλλούθε θε να πάω.
Σαν τον πετρίτ’ κατέβηκε, σαν τον αϊτό ανέβ’κε·
στην πρώτη πήρε εκατό, στη δεύτερη διακόσιοι
και στον καλό τον γυρισμό ούδ’ ηύρε, ούδ’ αφήκε.
Τότες πηγαίν’ στον βασιλιά, γλυκά και του μιλάει.
– Αν έχεις χίλια πρόβατα, αν έχεις χίλια γίδια,
εγώ ημουν που τα φίλησα τ’ς βασίλισσας τα φρύδια.
Αν έχεις κι άλλα πρόβατα, στείλ’ τα να τα κουρέψω·
κι έχω ψαλίδια κοφτερά για να σ’ τα σημαδέψω.]
*κανάτι: παραθυρόφυλλο, τουρκ. kanat.
Τo τραγούδι του Πορφύρη (Χήρα-ν παιδίν εγέννησε, Καλογριά γκαστρώθηκε, Ο βασιλιάς διάταξε) είναι γνωστό κυρίως στην Καππαδοκία, στον Πόντο, στην Κύπρο, στην Κρήτη, στα Δωδεκάνησα και στα μικρασιατικά παράλια αλλά σπανιότερα και σε άλλες περιοχές, όπως αυτές που παρουσιάζονται εδώ. Σύμφωνα με τους παλιούς ερευνητές, που αναζητούσαν ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα πίσω από τις φανταστικές ιστορίες των τραγουδιών, ο Πορφύρης απηχεί τον Κωνσταντίνο Δούκα, γιο του Ανδρόνικου Δούκα, στρατηγού του Βυζαντινού αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ΄, ο οποίος επιχείρησε με επανάσταση να πάρει τον θρόνο, προδόθηκε κι απέτυχε, αλλά αγαπήθηκε από τον λαό, που τον απαθανάτισε σε διάφορα έπη.
Ωστόσο, το σημαντικότατο αυτό τραγούδι με την ιστορία του αντρειωμένου που μπορεί να λέγεται «Πορφύρης» ή «Προσφύλης» ή «Μπροσφύλης», αλλά και «Κωσταντής», δεν έχει την παραμικρή σχέση ούτε με ιστορικά πρόσωπα ούτε με τον ακριτικό κύκλο. Πιθανότερο θεωρείται να πρόκειται για πολύ παλιό θέμα και ήρωα που ανιχνεύονται στην ύστερη αρχαιότητα και σε σασσανιδικές διηγήσεις. Το ενδιαφέρον που παρουσιάζει βρίσκεται στη μυθιστορηματική γοητευτική πλοκή του και τους κλασικούς εκείνους συμβολισμούς και τις ποιητικές φόρμουλες που σαν αόρατο δίχτυ συνδέουν μεταξύ τους τραγούδια, ηρωικά έπη και παραμύθια, και που εδώ τους συναντάμε συγκεντρωμένους όπως πουθενά αλλού.
Το περιεχόμενο του τραγουδιού με τα επί μέρους θέματά του είναι σε όλες τις παραλλαγές περίπου το ίδιο: Ο Πορφύρης, όπως κι όλοι σχεδόν οι αντίστοιχοι ήρωες των τραγουδιών (βλ. τραγ. Ο Καλομοίρης και ο Σαρακηνός, Ο Ανδρόνικος και η ρήγισσα), έρχεται στον κόσμο με ασυνήθιστη γέννηση. Η χήρα, γριά, καλογριά, Εβραία, Αρμένισσα μάνα του –πλάσμα ακατάλληλο για μητρότητα αλλά και λίγο εξωτικό, παραβατικό και υπερβατικό– του κληροδοτεί τα υπερφυσικά χαρακτηριστικά του, που εκδηλώνονται αυτόματα με την υπέρμετρη βρεφική λαιμαργία του, την υπερβολική λήψη τροφής, την πρόωρη ανάπτυξη.
Όπως όλοι οι απαλλαγμένοι από την καταπιεστική πατρική παρουσία ήρωες (βλ. τραγ. Ο Καλομοίρης και ο Σαρακηνός, Ο Τσάμαντας), ο Πορφύρης μεθάει με την παντοδυναμία του και τη διατυμπανίζει αλαζονικά. Ο βασιλιάς στέλνει ανθρώπους του να τον υποτάξουν και να τον πιάσουν. Ο καυχησιάρης ήρωας αναγκάζεται να αναμετρηθεί/συγκρουστεί με την τεράστια δύναμη των απεσταλμένων του βασιλιά, συμβολικού υποκατάστατου της πατρικής μορφής, όπως πολύ ορθά υποστηρίζει ο διακεκριμένος ελληνιστής Guy Saunier στο εξαιρετικό άρθρο του για το τραγούδι.*
Οι εχθροί τον δένουν και ράβουν τα βλέφαρά του με μεταξωτές κλωστές, δεσμά που, προκλητικά και πάλι, θα σπάσει ο ήρωας με τη δύναμή του, για να κατανικήσει το στράτευμα, να κατακτήσει τη γυναίκα που αγαπάει και να εξευτελίσει οριστικά τη βασιλική εξουσία. Η πληθώρα των στοιχείων που συναντάμε σ’ αυτή την ενότητα, με κυρίαρχο το δέσιμο του κορμιού και το ράψιμο των ματιών –σύμβολα νεκρικά στον λαϊκό πολιτισμό– και εν συνεχεία το σπάσιμο των δεσμών, την απελευθέρωση, τη δικαίωση, την εκδίκηση, την, κατά κάποιο τρόπο, νεκρανάσταση του ήρωα, περιγράφουν μια ολοκληρωμένη μυητική διαδικασία ενηλικίωσης του μυθικού ήρωα – και κατ’ επέκταση του κάθε νεαρού άντρα.
Μιράντα Τερζοπούλου (2017)
*G. Saunier, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Συναγωγή μελετών, επιμ. Γ. Ανδρειωμένος, μτφρ. Ι. Μποτουροπούλου, Αθήνα 2001, σ. 177-197
Η Δόμνα Σαμίου κατέγραψε τo τραγούδι το 1973 στο χωριό Κοντιάς της Λήμνου, από τον 59χρονο Σταύρο Λαντούρη.
Τους στίχους στις αγκύλες, που δεν ακούγονται, τους απήγγειλε ο ίδιος.
Τραγούδι
