00:00
Η Κρήτη, το μεγαλύτερο νησί της Ελλάδας, αποτελεί το λίκνο του αρχαίου μινωικού πολιτισμού. Σήμερα, το ανάκτορο της Κνωσού, κοντά στο Ηράκλειο, θεωρείται το πιο εμβληματικό μνημείο του.
Τα κρητικά τραγούδια και οι χοροί, που συχνά βασίζονται σε αρχαιοελληνικές κλίμακες, συνοδεύονται κυρίως από την κρητική λύρα, της οποίας το χαρακτηριστικό ηχόχρωμα προσδίδει ζωντάνια στους ρυθμούς.
Στην Ελλάδα συναντάμε δύο τύπους λύρας: ο ένας, αχλαδόσχημης μορφής, χρησιμοποιείται κυρίως στα νησιά και σε ορισμένες περιοχές της Βόριας Ελλάδας (Μακεδονία, Θράκη)· ο άλλος, φιαλόσχημης μορφής, με μακρύ λαιμό και στενόμακρο ηχείο, χρησιμοποιείται από τους Έλληνες του Πόντου.
Η αχλαδόσχημη λύρα κατασκευάζεται από ένα μόνο κομμάτι σκληρού ξύλου για το σώμα και τον λαιμό, ενώ το καπάκι είναι από μαλακό, λευκό ξύλο, όπως το πεύκο. Έχει τρεις χορδές και στριφτάλια (κλειδιά). Παλιότερα έφερε ακόμη μία, δύο ή και τρεις συμπαθητικές χορδές, κάτι που σήμερα σπανίζει. Η ψυχή (στύλος=υποστήριγμα) σφηνώνεται ανάμεσα στο σκάφος και το δεξί άκρο του καβαλάρη — αντίθετα με τα όργανα της οικογένειας του βιολιού, στα οποία η ψυχή τοποθετείται ανάμεσα στο σκάφος και τα δύο άκρα του καβαλάρη.
Η λύρα παίζεται με τη βοήθεια ενός δοξαριού που παλιότερα ήταν διακοσμημένο με κουδουνάκια που κρατούσαν τον ρυθμό. Χορδίζεται σε πέμπτες παράλληλες ή, σε μερικά νησιά, α λα τούρκα (διαστήματα καθαρής πέμπτης και τετάρτης). Για να βγει ο ήχος, ο λυράρης δεν πιέζει τις χορδές με την άκρη των δαχτύλων (όπως στο βιολί), αλλά τις ακουμπά με το νύχι από το πλάι.
Ο μουσικός, όταν κάθεται, παίζει κρατώντας το όργανο σε όρθια ή ελαφρά πλαγιαστή θέση, ακουμπώντας το στο αριστερό του γόνατο: αν είναι όρθιος ή περπατά, το στηρίζει στη ζώνη του.
Φοίβος Ανωγειανάκης, Ελληνικά Λαϊκά Μουσικά Όργανα, σ. 38
Στην Κρήτη συναντάμε τέσσερις βασικούς τύπους χορών: τον συρτό, που χορεύεται κυρίως στην περιοχή των Χανίων· τη σούστα, χαρακτηριστικό χορό του Ρεθύμνου· και τον πεντοζάλη μαζί με τον καστρινό, χορούς που προέρχονται από το Ηράκλειο. Ο καστρινός είναι πηδηχτός, χαρούμενος και αρρενωπός χορός. Οι Κρητικοί συχνά αποκαλούν το Ηράκλειο «Κάστρο», καθώς παλαιότερα η πόλη περιβαλλόταν από τείχη· από εκεί προέρχεται και το επίθετο «καστρινός», που δηλώνει καταγωγή ή σχέση με το Ηράκλειο.
Τον σκοπό κατέγραψε η Δόμνα Σαμίου το 1965 στα Χανιά.
Λύρα Κρήτης
Λαούτο
