Καταμεσιός στη θάλασσα

Η αίγλη της Σαμοθράκης στην αρχαιότητα είναι απόλυτα συνδεδεμένη με τους Μεγάλους Θεούς και τα Μυστήρια, τα οποία είχαν ανάλογη φήμη και πολλά κοινά χαρακτηριστικά μ’ αυτά της Ελευσίνας. Στα μεσαιωνικά χρόνια το νησί, που έχασε την παλιά σημασία του, χρησιμοποιήθηκε από τους Βυζαντινούς ως τόπος εξορίας, όπως θα συμβεί και στο πρόσφατο παρελθόν που αποτέλεσε τόπο εκτόπισης. Το αργότερο στα υστεροβυζαντινά χρόνια το οικιστικό κέντρο μεταφέρεται από την περιοχή της Παλιάπολης στη Χώρα, που ήταν το σημαντικότερο χωριό μέχρι περίπου την 6η δεκαετία του 20ου αιώνα. Ως πρόσφατα η Σαμοθράκη, παρά τη μικρή απόσταση της γειτονικής θρακικής ακτής, δεν είχε τακτική συγκοινωνία και οι κάτοικοί της ζούσαν αποκομμένοι από τον έξω κόσμο. Η απομόνωση αυτή είχε συντελέσει στην παγίωση μιας παραγωγικής «αυτάρκειας» με βασικότερα γεωργικά προϊόντα την ελιά και τα δημητριακά.

Στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αι. η Σαμοθράκη γνωρίζει ιδιαίτερη οικονομική και δημογραφική ακμή. Τις παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης ο πληθυσμός της υπολογίζεται γύρω στους 4.000 κατοίκους. Η ευημερία αυτή διακόπηκε απότομα το 1821 με την ολοκληρωτική καταστροφή του νησιού από τους Τούρκους, όταν οι Σαμοθρακίτες ξεσηκώθηκαν για ν’ απαλλαγούν από τον κατακτητή. Το 1855 αναφέρονται 2.000 κάτοικοι, που φτάνουν σταδιακά τους 3.500 στις αρχές του 20ου αι. Η εξάρτηση από την Τουρκία είναι πολύ μικρή, αφού ουσιαστικά η Σαμοθράκη εξακολουθεί να είναι αυτόνομη και αυτοδιοικούμενη μέχρι την απελευθέρωσή της, το 1912. Στο τέλος του 19ου – αρχές 20ου αι. η σαμοθρακίτικη κοινωνία βγαίνει από την μέχρι τότε απομόνωση, κάτι που γίνεται αισθητό στην αρχιτεκτονική της Χώρας με επιδράσεις από τη Θράκη και τη ΒΔ Μικρά Ασία, και την ανάπτυξη μιας μικρής σε αριθμό αστικής τάξης, η οικονομική ευρωστία της οποίας συνδέεται με την καλλιέργεια και την επεξεργασία της ελιάς. Από τους «νοικοκυραίους» της τάξης αυτής εκλέγονται και οι δημογέροντες που είχαν συγκεντρώσει όλες τις εξουσίες στην εποχή της τουρκοκρατίας και συνεχίζουν να ελέγχουν την οικονομία μετά την απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό. Μέσα σ’ αυτό το κοινωνικό-οικονομικό πλαίσιο παγιώνονται και οι αναφορές με τα μεγάλα αστικά κέντρα της Κωνσταντινούπολης και, κυρίως, της Σμύρνης, οι οποίες μετά το 1912 εμπλουτίζονται και με τον Πειραιά.

«Γέννημα και ανάθρεμμα» της Σαμοθράκης, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά σ’ ένα κείμενό του, ήταν ο Νικόλαος Β. Φαρδύς, πολυσύνθετη πνευματική προσωπικότητα του τέλους του 19ου αι. Γιατρός στο επάγγελμα, με συνεισφορά που επεκτείνεται στους τομείς της γλωσσολογίας, παιδαγωγικής, ιστορίας-αρχαιολογίας, λογοτεχνίας και μουσικής. Κορυφαία του έργα είναι η Διατριβη περι ατονου και απνευματιστου γραφης της νεωτερας ελληνικης γλωσσης και Το απολυτήριον του Γυμνασίου μάθημα, ήτοι οδηγός των νέων εισερχομένων εις την κοινωνίαν. Η ιστορική-αρχαιολογική του συμβολή έχει σαμοθρακο-κεντρικό χαρακτήρα, σε μια εποχή ιδιαίτερα σημαντική για την αρχαιολογική έρευνα του νησιού. Το ίδιο ισχύει και για το περιορισμένο λογοτεχνικό και ιδιαίτερα για το ηθογραφικό πεζογραφικό του έργο. Τη μορφή του Νικολάου Β. Φαρδύ περιγράφει πολύ εύγλωττα ο Αναστάσιος Κ. Χρηστομάνος που επισκέφθηκε τη Σαμοθράκη μετά το σεισμό του 1893: [«Περίεργον δε πρόσωπον, σοβαρόν και επιβάλλον άμα και δίκην άρχοντος σεβασμόν μεταξύ των κατοίκων, φιλομειδές δε ουχ ήττον και ευπροσήγορον ενταυτώ είναι ο Δήμαρχος της Σαμοθράκης. Και ως εκ των γνώσεών του και του πλούτου, μάλλον δε εκ της υπεροχής αυτού απέναντι του πληθυσμού, ως τε ιατρού και ως ανδρός λεπτούς μετερχομένου τρόπους, είναι ο αληθής απόλυτος άρχων της νήσου. Με τον ανεπίληπτον ευρωπαϊκόν ιματισμόν του ηδύνατο εν πάσει πόλει της Ευρώπης να εμφανισθεί, φέρων δε το τουρκικόν φέσιον ηδύνατο να εκληφθεί ως τις ανώτερος τουρκικός υπάλληλος, μόλις εκ Κωνσταντινουπόλεως αφιχθείς. Έκπληξιν όμως μολοταύτα μοί ενεποίησεν η καθαρεύσουσα και εκλεκταίς φράσεσι χρωμένη γλώσσα του, η ευστροφία και ετοιμότης των απαντήσεων]»¹ .

Πώς ήταν όμως η Σαμοθράκη του Νικολάου Β. Φαρδύ το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα; Στα 1873 και 1875 οι αυστριακές αποστολές που διευθύνει ο A. Conze διεξάγουν τις πρώτες συστηματικές ανασκαφές στο Ιερό των Μεγάλων Θεών. Η δημοσίευση των εργασιών αυτών σε δυο μεγάλους τόμους², πέρα από την άλλη σημασία τους, περιλαμβάνει, για πρώτη φορά σε αρχαιολογική δημοσίευση, πραγματικές φωτογραφίες εξαιρετικής ποιότητας τραβηγμένες από τον A. Conze το 1873 και το φωτογράφο της Αυλής στη Βιέννη W. Burger το 1875. Ο τελευταίος έδωσε ένα προσωπικό τόνο στις ανασκαφικές φωτογραφίες με την παρεμβολή εμψύχων, συνήθως εργατών της ανασκαφής, που δίνουν την έννοια της κλίμακας στα μνημεία που απεικονίζουν. Εκτός όμως από τις καθαρά ανασκαφικές φωτογραφίες, στους δυο τόμους της δημοσίευσης υπάρχουν και φωτογραφίες της Χώρας και της Παλιάπολης, οι οποίες αποτελούν πολύτιμα τεκμήρια για τη Σαμοθράκη της εποχής αυτής, πριν τον σεισμό του 1893. Το φωτογραφικό αυτό υλικό συμπληρώνεται με τρεις ακόμα φωτογραφίες: μία που δείχνει την παραλία της Καμαριώτισσας 13 χρόνια πριν την επίσκεψη του Μάρκου Δραγούμη στη Σαμοθράκη το 1961, μια άποψη της μεσαιωνικής οχύρωσης της Χώρας, ένα πορτρέτο του Νικολάου Β. Φαρδύ, και μια πρόσφατη του σπιτιού του στη Χώρα.

¹ Αναστ. Κ. Χρηστομάνος (1899) «Η νήσος Σαμοθράκη και ο σεισμός της 28 Ιανουαρίου (9 Φεβρουαρίου) 1893», επετηρίς Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» Γ΄, 200-1.
² Conze, A., A. Hauser, G. Niemann (1875) Archaeologische Untersuchungen auf Samothrake. Wien. Conze, A., A. Hauser, O. Benndorf (1880) Neue archaeologische Untersuchungen auf Samothrake. Wien.

1874-79. Σπουδές στην Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης. Συνέχεια μουσικών σπουδών με τον Νικόλαο Πρωτοψάλτη Σμύρνης.
1879. Παντρεύεται με την Σαμοθρακίτισσα Ασανιώ Φραγκομιχάλη. Αποκτούν έξι παιδιά.
1880-85. Ιατρικές σπουδές στη Μασσαλία. Κάνει ιδιαίτερα σε παιδιά πλουσίων ομογενών. Μεταφράζει Γαλλικό ιατρικό σύγγραμμα. Συνεργάζεται με τα περιοδικά Ανατολή Σμύρνης και Σιών Αθηνών.
1884. Εκδίδει το Διατριβή περί ατόνου και απνευματίστου γραφής της ελληνικής γλώσσης.
1885-87. Διδάσκει Ελληνικά στους ελληνόφωνους του χωριού Καργκέζε της Κορσικής («Καρυές» κατά τον Φαρδύ).
1888. Επιστρέφει στη Σαμοθράκη όπου ασκεί την ιατρική, ασχολείται με τα κοινά, ψάλλει, μουσικολογεί και γράφει σε εφημερίδες και περιοδικά άρθρα με λογοτεχνικό, ιστορικό, θρησκευτικό, αρχαιολογικό, γλωσσολογικό, λαογραφικό, νομισματολογικό, γεωλογικό και ιατρικό περιεχόμενο.
1888-89. Εκδίδει βιβλίο για τους Έλληνες της Κορσικής και δεύτερο βιβλίο για την άτονη και απνευμάτιστη γραφή.
1890 κ.ε. Γίνεται μέλος διαφόρων ελληνικών και ξένων επιστημονικών συλλόγων (Société pour l’Encouragement des Études Grecques, Γερμανικό Αυτοκρατορικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως [Ε.Φ.Σ.Κ] και Ελληνικό Μουσικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως [Ε.Μ.Σ.Κ.]).
1895. Βραβεύεται η πρώτη του μουσικολαογραφική συλλογή από τον Ε.Φ.Σ.Κ. (Ζωγράφειος αγών).
1898. Εκδίδει Σχολικό ανάγνωσμα με συμβουλές προς νέους «εισερχόμενους εις την κοινωνίαν».
1899. Ο Ε.Φ.Σ.Κ. βραβεύει και τη δεύτερη μουσικολαογραφική συλλογή του. Ρήξη  με Ε.Φ.Σ.Κ.
1900. Ο Ε.Μ.Σ.Κ. τού απονέμει Έπαινο για τη σύνθεση μουσικής, ύμνου για τον  Άγιο Ιωάννη Δαμασκηνό.
1901. Πεθαίνει στη Σαμοθράκη.

Η έρευνα αυτή άργησε να καρποφορήσει, αλλά τελικά οδήγησε μέσα σε δεκαπέντε χρόνια στην ανακάλυψη αρκετών άλλων πηγών, τις οποίες παραθέτω στο βιβλίο μου 85 Δημοτικές Μελωδίες από τα κατάλοιπα του Νικολάου Φαρδύ (έκδοση Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου, Αθήνα 1991), όπου δημοσιεύω όλο αυτό το υλικό μεταφερμένο από τη βυζαντινοχρυσανθινή παρασημαντική στο πεντάγραμμο.

Τώρα, δέκα χρόνια μετά την έκδοση αυτή, βρίσκω την ευκαιρία να βελτιώσω μερικές από αυτές τις μεταγραφές, αποδίδοντάς τες πιο ρεαλιστικά, όχι όπως τις κατέγραψε πρόχειρα και βιαστικά ο Φαρδύς, αλλά πιο ελεύθερα, ώστε να απαλειφθούν τα προφανή λάθη του.

Από το αρ. 6 αφαιρέθηκε ένα τρίσημο μέτρο που ήταν περιττό. Στο αρ. 7, μετά από πρόταση της Δόμνας Σαμίου, δόθηκε το εννεάσημο μέτρο του καρσιλαμά που του ταιριάζει περισσότερο από το τετράσημο (και σε ένα σημείο τρίσημο) που χρησιμοποιεί ο Φαρδύς. Το αρ. 13, μετά από πρόταση του Σωκράτη Σινόπουλου, διαιρέθηκε με νέο τρόπο, έτσι ώστε να ισχύει ένας ενιαίος μετρικός τύπος (το 2/4) για όλο το τραγούδι. Χάρις σ’ αυτήν την αλλαγή, η μελωδία, απέκτησε μεγαλύτερη ελαφράδα και φάνηκε καλλίτερα ο χορευτικός χαρακτήρας της. Το ίδιο έγινε και με το αρ. 14. Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι τα τραγούδια αρ. 2, 17 και 18 δεν προέρχονται από τις συλλογές του Φαρδύ, αλλά από τις ηχογραφήσεις που έκανα στη Σαμοθράκη το 1961. Από τα τρία αυτά τραγούδια, το αρ. 2 είναι το αρ. 46 του βιβλίου μου, με άλλα λόγια και τα υπόλοιπα δύο (αρ. 17 και 18), είναι αποδεδειγμένα παλιά τραγούδια που θα πρέπει να κυκλοφορούσαν το λιγότερο εκατό χρόνια πριν γεννηθεί ο Φαρδύς. Αυτό μπορούμε να το πούμε με απόλυτη βεβαιότητα για το αρ. 18 που η μελωδία του έχει εντοπιστεί σε τούρκικο χειρόγραφο του 17ου αιώνα.

Γενικώς, τα τραγούδια που περιέχονται στο cd, εκτός από αυτά που σχετίζονται με την τελετή του σαμοθρακίτικου γάμου (αρ. 1-3, 5, 9, 11), έχουν έντονη μυρουδιά Αιγαίου και ιδίως Σμύρνης, ενώ τα τραγούδια αρ. 4, 7, 12, 16 και 18 (και ίσως μερικά ακόμα) θα μπορούσαν επιπλέον να χαρακτηριστούν ως πρώιμα ρεμπέτικα.

Καταλήγοντας, η έκδοση αυτού του cd, μού δίνει μεγάλη χαρά γιατί πήρε σάρκα και οστά η πολύχρονη εργασία του Φαρδύ και κατ’ επέκταση η δική μου.

Θέλω να εκφράσω τις ευχαριστίες μου σε όλους τους συντελεστές της έκδοσης, που δούλεψαν με πάθος και γνώσεις καθώς και την εκτίμησή μου στον Δήμαρχο της Σαμοθράκης κ. Γιώργο Χανό και στον κ. Δημήτρη Μάτσα για τις πολιτιστικές ανησυχίες τους.

Το 2000, η Δόμνα Ευνουχίδου μού ζήτησε να κάνω μία συναυλία στη Σαμοθράκη με περιεχόμενο τις καταγραφές του Νικολάου Φαρδύ, όπως τις μετέγραψε ο Μάρκος Δραγούμης στο προαναφερόμενο βιβλίο του. Από σεβασμό στο πρόσωπό της και στο μεγαλείο της τέχνης της, δέχτηκα (σκεπτόμενος «θα δω τί θα κάνω»), αλλά δεν προλάβαινα να ετοιμαστώ γιατί είχα άλλα να κάνω το συγκεκριμένο διάστημα.

Τον επόμενο χρόνο, ο αρχαιολόγος Δημήτρης Μάτσας μού ζήτησε να αναλάβω την παραγωγή και την έκδοση ενός cd, στο οποίο θα τραγουδούσα τα προαναφερόμενα τραγούδια. Με διακριτική συνεχόμενη πίεση του Δημήτρη Μάτσα και του Δημάρχου της Σαμοθράκης Γιώργου Χανού, νά το αποτέλεσμα.

Βλέπω την αφιέρωση του Μάρκου, θυμάμαι την πρώτη εντύπωση που μού ’καναν τα τραγούδια και ντρέπομαι. Ακούω τις υπέροχες και μοναδικά ευγενικές φωνές, τις βουτηγμένες στο ήθος ερμηνείες του Χρόνη Αηδονίδη, της Δόμνας Σαμίου, αλλά και της νεότερης Κατερίνας Παπαδοπούλου, καθώς και τα ελεγειακά παιξίματα των μουσικών με την καθοδήγηση του Σωκράτη Σινόπουλου, ενός από τους σπουδαιότερους μουσικούς της γενιάς του, και καμαρώνω. Χρειάζεται κανείς περισσότερα για να νιώθει μονίμως μαθητής;