Ιστορικά – Κλέφτικα τραγούδια

Η αφήγηση ωραίων, θαυμαστών και ηρωικών πράξεων του παρελθόντος ήταν πάντα και για όλους τους λαούς το νήμα που οδηγούσε και ύφαινε το μέλλον. Αυστηρά και δωρικά, σαν τους ήρωες που περιγράφουν, τα ελληνικά παραδοσιακά τραγούδια που ονομάζουμε Ιστορικά,  λειτουργούσαν άλλοτε σαν χρονικά, άλλοτε σαν μουσικοί μύθοι και συχνά χρησίμευαν σαν μάθημα ιστορίας.

Παραγωγή: Καλλιτεχνικός Σύλλογος Δημοτικής Μουσικής Δόμνα Σαμίου
Έτος έκδοσης: 2007
Τύπος: CD, Ψηφιακή έκδοση
Χορηγός: Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος

Κείμενα

Εισαγωγικό σημείωμα

της Δόμνας Σαμίου

Πιστεύω ότι τα παραδοσιακά τραγούδια δημιουργήθηκαν συγχρόνως με τα γεγονότα που περιγράφουν. Κάθε φορά που κάτι συγκλόνιζε το λαό μας αυτός έφτιαχνε ένα τραγούδι για να εκφράσει τα συναισθήματα που του προξενούσε. Είναι φυσικό, λοιπόν, ο πόλεμος, οι μάχες, οι απώλειες σε ανθρώπινες ζωές κυρίως να του γεννούσαν την επιθυμία να φτιάξει ένα τραγούδι, να εκφράσει μέσα απ’ αυτό την οδύνη αλλά και το θαυμασμό του για τους ήρωες που διακρίνονταν στις μάχες – άντρες και γυναίκες.

Γυρνώντας την Ελλάδα έχω καταγράψει εκατοντάδες τραγούδια, πολλά από τα οποία έχουν θέματα ιστορικά – ξεκινούν από τον 13ο αιώνα, με την Άλωση της Ανδριανούπολης, και φτάνουν ως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα πιο πολλά αναφέρονται στην εποχή της Τουρκοκρατίας, όταν αρματολοί και κλέφτες πρωτοστατούσαν στους αγώνες εναντίον του κατακτητή. Περισσότερα έχω βρει στη Στερεά Ελλάδα και, βέβαια, στην Πελοπόννησο, λιγότερα στα νησιά.

Αυστηρά και δωρικά, σοβαρά σαν τους ήρωες που περιγράφουν, τα τραγούδια αυτά λειτουργούσαν σαν τις εφημερίδες ή τα χρονικά της εποχής για τους δημιουργούς και τους συγχρόνους τους, ενώ για τις επόμενες γενιές χρησίμευαν σαν μάθημα ιστορίας.

Δόμνα Σαμίου (2007)

 

Οι δυστυχείς συνηθούν να τραγουδούν άσματα ανάλογα με την κατάστασή τους…*

της Μιράντας Τερζοπούλου

Η αφήγηση ωραίων, θαυμαστών και ηρωικών πράξεων του παρελθόντος ήταν πάντα και για όλους τους λαούς το νήμα που οδηγούσε και ύφαινε το μέλλον.

Στην Ελλάδα, χώρα μικρή και πολεμικά ταλανισμένη, που χρειάστηκε, όπως άλλωστε όλα τα έθνη-κράτη, να καταφεύγει συνεχώς στο ένδοξό της παρελθόν, ευφρόσυνο ή επώδυνο, τα τραγούδια που αφηγούνται γεγονότα ή θρύλους συνδεδεμένους με συγκεκριμένες αναγνωρίσιμες ιστορικές περιόδους έπαιξαν εντελώς ιδιαίτερο ρόλο. Υπήρξαν ένα τεράστιο πεδίο εθνικής μύησης.

Οι λαογράφοι, που κατατάσσουν τα τραγούδια σε διάφορες κατηγορίες με κριτήρια συνήθως άσχετα από τη σημασία που τους δίνουν εκείνοι που τα τραγουδούν, ονομάτισαν «Ιστορικά» τα τραγούδια που έχουν ως θέμα «γεγονότα». Και τα γεγονότα αυτά είναι συνήθως πολεμικά, κατορθώματα επώνυμων προσώπων, και συνήθως ο ηρωικός θάνατός τους, μάχες, πολιορκίες και αλώσεις πόλεων. Στην μεγάλη κατηγορία των ιστορικών ανήκουν και τα «Κλέφτικα» τραγούδια, με τη διαφορά ότι αναφέρονται σε πρόσωπα και καταστάσεις συγκεκριμένης ιστορικής εποχής και συγκεκριμένης περιοχής: στον αγώνα των ασύντακτων ομάδων των κλεφταρματολών στην ηπειρωτική Ελλάδα της Τουρκοκρατίας.

Σε αντίφαση με τους επίσημους τίτλους τους, τέτοια τραγούδια δεν περιέχουν παρά ελάχιστα, αόριστα, ανακριβή ή ακόμη και καθόλου ιστορικά στοιχεία· αποτελούν μάλλον μια διαπλοκή του μύθου με την ιστορία. Ωστόσο, μέσα από τις κατά τόπους και καιρούς «ακροάσεις», προσαρμογές και ερμηνείες τους, τα τραγούδια αυτά φορτίστηκαν με συγκεκριμένα ιδεολογικά καθήκοντα, καλλιέργησαν τη συλλογική μνήμη, συνέβαλαν στη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης και ταυτότητας αλλά και της αίσθησης τοπικής ιδιαιτερότητας όσο κανένα μάλλον άλλο είδος της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας. Μπορούμε να πούμε πως την πραγματικά ιστορική τους διάσταση την απέκτησαν μέσα απ’ τη χρήση τους.

Η δυναμική των τραγουδιών «μνήμης» υπήρξε πάντα αντιστρόφως ανάλογη με το επίπεδο κοινωνικής και πολιτικής ευημερίας. Στις πιο δύσκολες στιγμές της ιστορίας, στις πιο ανελεύθερες συνθήκες, μπροστά στις πιο μεγάλες απώλειες, τα τραγούδια κράτησαν και τόνωσαν το όραμα και τη λαχτάρα της λευτεριάς, εμφύσησαν δύναμη για αγώνα, πίστη σε αξίες και ιδεώδη ξεχασμένα, αναβάθμισαν την αυτοεκτίμηση των ηττημένων.

Λειτουργώντας ως μουσικοί μύθοι, χάνοντας όλο και πιο πολύ τη σχέση τους με την ιστορική αφετηρία και το ιστορικό έναυσμά τους, τέτοια τραγούδια δίνουν τη δυνατότητα σε κάθε ομάδα και κάθε γενιά να τα νοηματοδοτήσει εκ νέου, να ξανακάνει επίκαιρο το παρωχημένο νόημά τους, να εκφράσει τραγουδώντας τα τις ανάγκες του παρόντος της. Ας θυμηθούμε τον παντός καιρού υπαινιγμό και ενθουσιασμό που προσφέρει το Πότε θα κάνει ξαστεριά σε τόσες γενιές και γωνιές της Ελλάδας.

Ο καιρός κυλάει με τις συνέχειες και τις ασυνέχειες, τις τομές και τις ανατροπές του, ωστόσο μια ιδιοτοπική αίσθηση του χρόνου κάνει τους Έλληνες να τραγουδούν -ή μάλλον να θρηνούν- συλλογικά και τελετουργικά ακριτικούς ήρωες και βυζαντινούς βασιλιάδες, Σουλιώτισσες, κλεφταρματολούς και ελασίτες, συν-ραψωδώντας μια εξελισσόμενη saga ηρωική και πένθιμη, απ’ την οποία αντλούν κάθε φορά που χρειάζεται να καταγγείλουν, να εμψυχώσουν ή να εκτονώσουν εθνικές ή κοινωνικές εκκρεμότητες, να συμπληρώσουν λες τα κενά και τις σιωπές της γραμμένης ιστορίας.

Είναι αυτονόητο ότι τα κριτήρια της Δόμνας για τη σύνθεση της συλλογής αυτής, που φιλοδοξεί να αποδώσει τη διαχρονική αυτή saga ήταν πρωτίστως μουσικά. Όμως η χρήση όποιων κριτηρίων είναι ήδη μια πράξη υποκειμενική. Έτσι μια α-τοπική, α-χρονική και αν-ιστορική, όπως θα κινδύνευε να είναι, έκδοση με τίτλο Ιστορικά – κλέφτικα τραγούδια, απ’ την οποία δηλαδή η ιστορία ως βιωμένη πραγματικότητα απουσιάζει, αποκτά προσωπική σφραγίδα και εν τέλει συνδέεται με τη συνολική μουσική αντίληψη, εμπειρία και πράξη της Δόμνας Σαμίου.

Μιράντα Τερζοπούλου (2007)

* Δ. Σολωμός

Συντελεστές

Συντελεστές παραγωγής

Δόμνα Σαμίου (Έρευνα, Επιλογή, Μουσική επιμέλεια)Σωκράτης Σινόπουλος (Μουσική επιμέλεια)Δάφνη Τζαφέρη (Διεύθυνση παραγωγής)Τασία Παπανικολάου (Βοηθός παραγωγής)Γιώργος E. Παπαδάκης (Μουσικός σύμβουλος)

Συντελεστές ήχου

Γιώργος Καρυώτης (Ηχολήπτης)Γιώργος Καρυώτης (Επεξεργασία ήχου)Πέτρος Σιακαβέλλας (Επεξεργασία ήχου)Σωκράτης Σινόπουλος (Επεξεργασία ήχου)

Συντελεστές εντύπου

Μιράντα Τερζοπούλου (Κείμενα)Μιχάλης Ελευθερίου (Αγγλική μετάφραση)Νατάσα Παπαδοπούλου (Επιμέλεια κειμένων)Κωνσταντίνα Ανανίδη (Καλλιτεχνική επιμέλεια εντύπων)Χριστίνα Κατσίχτη (Καλλιτεχνική επιμέλεια εντύπων)Μαρίνα Ορφανίδου (Καλλιτεχνική επιμέλεια εντύπων)Θωμάς Παπανικολάου (Καλλιτεχνική επιμέλεια εντύπων)

Τραγούδι

Δόμνα Σαμίου (Σαράντα παλικάρια, Τ’ έχεις καημένε Παρνασσέ, Σαράντα κλέφτες είμαστε, Σούρνει ο Τάταρης, Στη μέση στα Καλάβρυτα, Καλογριά μαγέρευε, Του Κίτσου η μάνα, Τ’ Αντρούτσου η μάνα, Μια προυσταγή μιγάλη, Της Τρίπολης οι λοχαγοί, Όλα τα κάστρα τα είδα, )Ηλίας Ζαρόκωστας (Εψές προψές επέρναγα, )Κατερίνα Παπαδοπούλου (Λαλούδι της Μονομπασιάς, Ούλες οι χώρες χαίρουνται, )Ρήνα Δημούδα (Πήραν την Πόλη, πήρανε, )Αντώνης Μαρτσάκης (Ούλες οι χώρες χαίρουνται, Τα χελιδόνια τση Βλαχιάς, )Αντώνης Κυρίτσης (Παιδιά μ’ σαν θέλτε λεβεντιά, Σαββάτο μέρα πέρασα, Στη βρύση στα Τσερίτσιανα, )Γιώργος Μπαγιώκης (Μας χάλασαν εννιά χωριά, )Ζαχαρίας Καρούνης (Μια κόρη τ’ απεφάσισε, Εσείς βουνά του Γρεβενού, Στης Στάτιστας τα μέρη, Στα Τρίκορφα μες στην κορφή, )Ευθυμία Μητροπούλου (Στα Τρίκορφα μες στην κορφή, )Μιχάλης Ζάμπας (Κατσαντώνης, Όλες οι καπετάνισσες, )

Χορωδία

Χορωδία του ΚΣΔΜ Δόμνα Σαμίου (Όλα τα κάστρα τα είδα, Μια προυσταγή μιγάλη, Τ’ έχεις καημένε πλάτανε, Χαρά που το ‘χουν τα βουνά, )Ομάδα Κρητών (Όντεν εθεμελιώνανε, )

Μουσικοί

Κλαρίνο

Θοδωρής Γεωργόπουλος (Λαλούδι της Μονομπασιάς, Παιδιά μ’ σαν θέλτε λεβεντιά, Σαββάτο μέρα πέρασα, Τ’ έχεις καημένε πλάτανε, Στη βρύση στα Τσερίτσιανα, Ούλες οι χώρες χαίρουνται, Στη μέση στα Καλάβρυτα, Μια κόρη τ’ απεφάσισε, Χαρά που το ‘χουν τα βουνά, Εσείς βουνά του Γρεβενού, Σαράντα παλικάρια, Κατσαντώνης, Στα Τρίκορφα μες στην κορφή, Μοιρολόι, Όλες οι καπετάνισσες, )Δημήτρης Κώτσικας (Καπετάν Λούκας, Κορίτσια από την Καστοριά, )

Φλογέρα

Θοδωρής Γεωργόπουλος (Όλα τα κάστρα τα είδα, Της Τρίπολης οι λοχαγοί, Του Κίτσου η μάνα, Σαράντα κλέφτες είμαστε, )

Ζουρνάς

Χρήστος Μπατίσης (Μας χάλασαν εννιά χωριά, )

Πίπιζα

Θοδωρής Γεωργόπουλος (Τ’ Αντρούτσου η μάνα, Τ’ έχεις καημένε Παρνασσέ, )

Βιολί

Νίκος Οικονομίδης (Λαλούδι της Μονομπασιάς, Της Τρίπολης οι λοχαγοί, Παιδιά μ’ σαν θέλτε λεβεντιά, Σαββάτο μέρα πέρασα, Τ’ έχεις καημένε πλάτανε, Στη βρύση στα Τσερίτσιανα, Ούλες οι χώρες χαίρουνται, Μια κόρη τ’ απεφάσισε, Χαρά που το ‘χουν τα βουνά, Εσείς βουνά του Γρεβενού, Σαράντα κλέφτες είμαστε, Στα Τρίκορφα μες στην κορφή, )Αχιλλέας Χαλκιάς (Κατσαντώνης, Μοιρολόι, Όλες οι καπετάνισσες, )

Λύρα Θράκης

Σωκράτης Σινόπουλος (Σαράντα παλικάρια, )

Πολίτικη λύρα

Σωκράτης Σινόπουλος (Μια προυσταγή μιγάλη, Καλογριά μαγέρευε, )

Κανονάκι

Πάνος Δημητρακόπουλος (Καλογριά μαγέρευε, )

Ταμπουράς

Περικλής Παπαπετρόπουλος (Βαστάτε Τούρκοι τ’ άλογα, )

Λάφτα

Σωκράτης Σινόπουλος (Τ’ έχεις καημένε πλάτανε, Καλογριά μαγέρευε, Μια κόρη τ’ απεφάσισε, Εσείς βουνά του Γρεβενού, )

Σαντούρι

Ουρανία Λαμπροπούλου (Λαλούδι της Μονομπασιάς, Της Τρίπολης οι λοχαγοί, Τ’ έχεις καημένε πλάτανε, Ούλες οι χώρες χαίρουνται, Μια κόρη τ’ απεφάσισε, )

Λαούτο

Κώστας Φιλιππίδης (Λαλούδι της Μονομπασιάς, Παιδιά μ’ σαν θέλτε λεβεντιά, Σαββάτο μέρα πέρασα, Τ’ έχεις καημένε πλάτανε, Στη βρύση στα Τσερίτσιανα, Ούλες οι χώρες χαίρουνται, Μια κόρη τ’ απεφάσισε, Χαρά που το ‘χουν τα βουνά, Εσείς βουνά του Γρεβενού, Κατσαντώνης, Στα Τρίκορφα μες στην κορφή, Μοιρολόι, Όλες οι καπετάνισσες, )Κυριάκος Ταπάκης (Της Τρίπολης οι λοχαγοί, Σαράντα κλέφτες είμαστε, )Σωκράτης Σινόπουλος (Τα χελιδόνια τση Βλαχιάς, Του Κίτσου η μάνα, Στη μέση στα Καλάβρυτα, Βαστάτε Τούρκοι τ’ άλογα, )

Νταούλι

Ανδρέας Παππάς (Λαλούδι της Μονομπασιάς, Όλα τα κάστρα τα είδα, Της Τρίπολης οι λοχαγοί, Μια προυσταγή μιγάλη, Παιδιά μ’ σαν θέλτε λεβεντιά, Σαββάτο μέρα πέρασα, Τ’ Αντρούτσου η μάνα, Του Κίτσου η μάνα, Μας χάλασαν εννιά χωριά, Ούλες οι χώρες χαίρουνται, Χαρά που το ‘χουν τα βουνά, Σαράντα κλέφτες είμαστε, Τ’ έχεις καημένε Παρνασσέ, Στα Τρίκορφα μες στην κορφή, )Κώστας Μερετάκης (Στης Στάτιστας τα μέρη, )Αριστείδης Κώτσικας (Καπετάν Λούκας, Κορίτσια από την Καστοριά, )

Τουμπελέκι

Ανδρέας Παππάς (Τ’ έχεις καημένε πλάτανε, Μια κόρη τ’ απεφάσισε, )

Μπεϊντίρ

Ανδρέας Παππάς (Καλογριά μαγέρευε, )

Ντέφι

Ανδρέας Παππάς (Στη βρύση στα Τσερίτσιανα, Εσείς βουνά του Γρεβενού, Κατσαντώνης, Όλες οι καπετάνισσες, )Κώστας Μερετάκης (Βαστάτε Τούρκοι τ’ άλογα, )

Τύμπανο

Χρήστος Φωτιάδης (Καπετάν Λούκας, Κορίτσια από την Καστοριά, )

Τρομπόνι

Νίκος Καρδογιάννης (Καπετάν Λούκας, Κορίτσια από την Καστοριά, )

Κορνέτα

Μιχάλης Γκατζιούρας (Καπετάν Λούκας, Κορίτσια από την Καστοριά, )Νίκος Χρόνης (Καπετάν Λούκας, Κορίτσια από την Καστοριά, )

Πληροφορητές

Ηλίας Ζαρόκωστας (Εψές προψές επέρναγα, )Δήμος Ανεζίρης (Της Τρίπολης οι λοχαγοί, )Γιώργος Τζίτζος (Μια προυσταγή μιγάλη, )Ρούλα Τζίτζου (Μια προυσταγή μιγάλη, )Ρήνα Δημούδα (Πήραν την Πόλη, πήρανε, )Μαρία Σχοινά (Τ’ έχεις καημένε Παρνασσέ, )παπά-Παναγιώτης Νικίδης (Σαράντα παλικάρια, )Χρήστος Πανούτσος (Στα Τρίκορφα μες στην κορφή, )

Δείτε επίσης

  • ΤραγούδιΉπειροςΚλέφτικο

Κατσαντώνης

  • Ωχ, ν-έχετε γεια, γεια ψηλά βουνά και σεις κοντές ραχούλες, ραχούλες, γεια σου Κατσαντώνη μου, και σεις κοντές ραχούλες, ραχούλες, γεια σου καπετάνιε μου. Και σεις Τζουμέρκα κι Άγραφα, παλικαριών λημέρια. Μην πείτε πως με πιάσανε, με προδοσιά, με δόλο, αρρωστημένο μ’ ηύρανε, ξαρμάτωτον στο στρώμα.
  • ΤραγούδιΘράκηΈβρος, ΑμπελάκιαΗρωικόΚαθιστικό

Σαράντα παλικάρια

  • Σαράντα παλικάρια κι ένας γέροντας στολίστ’καν κι αρματώθ’καν για τουν πόλιμου. Βάζουνε τα ντουφέκια τ’ς, φέγγουν τα βουνά, βάζουν και τα σπαθιά τους, λάμπουν θάλασσες. Παίρνουν το δρόμο πάνε, τη γιαλόστρατα,1 στη μάνα τους πηγαίνουν την ευχή τ’ς να τ’ς δώσ’. Ώρα καλή παιδιά μου κι αντέτ’ στο καλό. 1γιαλόστρατα: [...]
  • ΤραγούδιΣτερεά ΕλλάδαΦθιώτιδα, Μόδιο Ιστορικό νεότερο

Τ’ έχεις καημένε Παρνασσέ

  • Ωρέ τ’ έχεις καημέ- τ’ έχεις καημένε Παρνασσέ τ’ έχεις καημένε Παρνασσέ και στέκεις μαραμένος Μην είν’ τα χιόνια σου πολλά και τα νερά σου κρύα; Δεν είν’ τα χιόνια μου πολλά και τα νερά μου κρύα, βάλαν σφαγή στο Δίστομο, φωτιά στη μαύρη Δαύλεια και στην καημένη Λειβαδιά κρεμάσαν [...]
  • ΤραγούδιΜακεδονίαΙστορικό

Λεβέντης εξεκίνησε

(Του Παύλου Μελά)

  • Λεβέντης εξεκίνησε για τη Μακιδουνία, τα παλικά- τα παλικάρια ο Παύλος σύναξε, τα παλικάρια σύναξε κι όλο το Εικοσιένα. − Παιδιά μάς κράζει η Καστοριά κι όλη η Μακιδουνία, μας προσκαλούν τα Γρεβενά. − Γέφυρα θε να φκιάξω σ’ όλα τα ρέματα για να περάσ’ ο Παύλος με τα στρατεύματα. [...]
  • ΤραγούδιΚλέφτικο

Σαράντα κλέφτες είμαστε

  • Σαράντα κλέ- μωρέ κλέφτες είμαστε, σαράντα παλικάρια, κι κάμαμ’ ό- μωρέ όρκο στο σταυρό. Κι κάμαμ’ όρκο στο σταυρό κι όρκο στην Παναγία αν αρρωστήσει και κανείς, να μην τον παρατούμε κι ’ρρώστησε που το ’λεγε, ο πρώτος καπετάνιος. Σαράντα ημέρες ήκαμε εις το βουνό απάνω, ελιώσανε τα ρούχα του [...]