Μουσικό Οδοιπορικό με τη Δόμνα Σαμίου – Ρέθυμνο

Το «Μουσικό Οδοιπορικό με τη Δόμνα Σαμίου» ήταν μια σειρά εκπομπών που προβλήθηκαν στην ΕΡΤ την περίοδο 1976-1977. Κάθε επεισόδιο ήταν αφιερωμένο στη μουσική και χορευτική παράδοση κάποιας διαφορετικής περιοχής της Ελλάδας.

Στο Ρέθυμνο, η Δόμνα συναντάει τον ξακουστό μουσικό Στέλιο Φουσταλιέρη ή Φουσταλιεράκη. Ο Φουσταλιέρης παίζει το μπουλγαρί, μουσικό όργανο της οικογένειας των ταμπουράδων, από τα λαϊκότερα μουσικά όργανα των Ελλήνων και είναι ίσως ο μοναδικός που παίζει αυτό το όργανο σήμερα.
Έπαιξε με το μπουλγαρί του τους σκοπούς Τα βάσανά μου χαίρομαι, τον Συρτό πρώτο και τον Συρτό της νύχτας. Αφηγείται πώς ξεκίνησε με το μπουλγαρί, πώς γινόταν η ηχογράφηση στα παλιά στούντιο, τα τραγούδια που ηχογράφησε και την κύρια δουλειά του που είναι η ωρολογοποιία.

Στην παλιά πόλη του Ρεθύμνου, στην αγορά, σε ένα μικρό ρακάδικο που σερβίρουν ρακή, μουρνόρακη και για μεζέ δίνουν πατάτες στο φούρνο, ελιδάκια (μικρές ελίτσες) και κουκιά μουλιασμένα, παίζει λύρα ο ταβερνιάρης, ο Χαράλαμπος Αναγνωστάκης και μαζί του τραγουδούν μαντινάδες για τη ρακή οι πελάτες του ρακάδικου.

Άχι και να ’χα μια ρακή και τέσσερα στραγάλια
να δείτε πως θα τραγουδώ με δίχως παρακάλια.

Ο Ανδρέας Ροδινός (1912-1934) ήταν από τους πιο γνωστούς και αγαπητούς λυράρηδες σε όλη την Κρήτη. Το όνομά του έχει γίνει θρύλος στους νεώτερους λυράρηδες. Ο λυράρης, μπαρμπα-Αντώνης Παπαδάκης, 86 χρονών σήμερα, γνωστός με το παρατσούκλι Καρεκλάς, γνώριζε τον Ροδινό και του έβγαλε δίστιχα για τον πρόωρο θάνατό του.

Η Ρεθυμνιώτικη σούστα χορεύεται από ζευγάρια και έχει πάρει τη μορφή ερωτικού χορού, όπως οι νησιωτικοί μπάλοι. Χορεύει ομάδα με επικεφαλής τον Γιάννη Σταυριδάκη.

Από τους γνωστούς κατασκευαστές λυρών στο Ρέθυμνο είναι ο Μανώλης Σταγάκης. Η Δόμνα Σαμίου τον συναντά στο εργαστήριό του και της μιλά για τις λύρες του.

Στο καφενείο του χωριού Κρύα Βρύση κάτοικοι χορεύουν πεντοζάλη, αργό και πηδηχτό. Ο Πέτρος Λεβεντάκης παίζει λύρα, τραγουδά μαντινάδες και τον συνοδεύει στο λαούτο ο Μανώλης Βεριδάκης. Η Κρύα Βρύση ένα από τα επτά χωριά που έκαψαν και ισοπέδωσαν οι Γερμανοί στις 22 Αυγούστου του 1944 σε αντίποινα για την απαγωγή του Γερμανού Στρατηγού Κράιπε.

Ένδοξη Κρύα Βρύση μου με τα πολλά νερά σου
όλος ο κόσμος έμαθε τα κατορθώματά σου.

Στα Ανώγεια, ο Γιώργης Μανουράς, γνωστός και σαν γερο-Κουρκούτης ή Κουρκουτάκης, τραγουδά και παίζει με τη λύρα του μαντινάδες και το ιστορικό Τραγούδι της Νίδας. Το τραγούδι αναφέρεται στη δικαστική διαμάχη των Ανωγείων με τα Βορίζια Ηρακλείου για την κατοχή του οροπεδίου της Νίδας το 1870. Στην εκπομπή προβλήθηκε τμήμα της ηχογράφησης, παρακάτω μπορείτε να ακούσετε όλη την ηχογράφηση και, στο τέλος της σελίδας, υπάρχουν και οι στίχοι του τραγουδιού.

Χυματικές, λέγονται οι μαντινάδες που τραγουδιούνται πάνω στο σκοπό του σιγανού πεντοζάλη. Ο Αριστείδης Χαιρέτης και ο Κώστας Χαιρέτης τραγουδούν Μαντινάδες χυματικές και κατόπι, μια παρέα πέντε ανδρών χορεύει τον τοπικό Ανωγειανό πηδηχτό.

Στα Ανώγεια ζει ο Αλκιβιάδης Σκουλάς ή Γρυλιός, αυτοδίδακτος λαϊκός ζωγράφος και γλύπτης. Πρώην βοσκός, 76 χρονών με 9 παιδιά και 30 εγγόνια, πριν έξι χρόνια αποφάσισε να ασχοληθεί με την ξυλογλυπτική και τη ζωγραφική. Αφηγείται στη Δόμνα Σαμίου πώς μια τυχαία συνάντηση στο Ηράκλειο με έναν ράφτη έγινε η αιτία να αρχίζει να ζωγραφίζει και πώς ένα κούτσουρο που έμοιαζε με κεφάλι έγινε η αφορμή να αρχίζει την ξυλογλυπτική.

Το τραγούδι της Νίδας

Στα χίλια οχτακόσια έτος στα εβδομήντα
αρχίσαν οι Βορριζανοί γη τον νταβά¹ στη Νίδα.
Εγράψανε στη Μεσσαριά όλοι να μαζωχτούνε
Τούρκοι, Ρωμιοί, καλοί, κακοί στην κρίση να μιλούνε.
Τούρκοι, Ρωμιοί, καλοί, κακοί να σύρνουνε και καβάλα²
γιατί ’χουν οι Ανωγειανοί γη του λαγού τα ζάλα³.
Όσοι κι α θ’ ακλουθήσετε στην κρίση θα μιλείτε
κι αν πάρομε τη Νίδα μας στο μοιρατό θα μπείτε.
Βγαίνουνε τα Δρακόλακα⁴ στον κάμπο σοπατίζουν⁵
και στο πηγά(ι)δι τσι Μηλιάς πηγαίνουν και καθίζουν.
Και γράφ’ ο Καστρινός πασιάς του Ρεθεμνιώτη γράμμα
στη Νίδα να ξημερωθεί χωρίς κανένα πράμα⁶.
Πρωί-πρωί σηκώνεται και στρώνει τ’ άλογό ντου
στη Νίδα ξημερώνεται με το συμβούλιό ντου.
Ο γεις πασάς, εις του Χριστού⁷ κι άλλος στου Καλοκύρη⁸
και κάθουνται και κάνουνε γη τα βουνά σεΐρι⁹
Καβαλικένε τ’ άλογα στον κάμπο συναντίζουν
κι ο γεις τ’ αλλού τα τέμενα¹⁰ κάνουνε και καθίζουν.
Κάθουνται και παρατηρούν τσι Νίδας το χορτάρι
που το μαζεύουν οι γιατροί και κάνουν το βοτάνι.

¹ ο νταβάς: η δίκη
² καβάλα: υποζύγια
³ ζάλα: βήματα, πηδήματα
⁴ Δρακόλακα: ενδεχομένως Δρακολάγκαδα, τοπωνύμιο
⁵ ισοπατώ: Μετά από ανηφοριά, φθάνω σε επίπεδο έδαφος. Υπάρχει και τοποθεσία Ισόπατα στην Κνωσό.
⁶ χωρίς πράμα: χωρίς αναβολή
^{7 & 8} τοπωνύμια
⁹ κάνουν σεΐρι: θαυμάζουν τη θέα
¹⁰ τα τέμενα, τεμενά: χαιρετισμοί, υποκλίσεις.

Η απομαγνητοφώνηση της καταγραφής και οι σημειώσεις έγιναν με τη βοήθεια του άρθρου «Το τραγούδι της Νίδας και το Ιδαίον Άνδρον», ομιλία του αρχαιολόγου Σπ. Μαρινάτου στον «Παρνασσό» στις 28/1/1957.

Συνεργάτες

Έρευνα, επιλογή και παρουσίαση: Δόμνα Σαμίου
Σκηνοθεσία: Ανδρέας Θωμόπουλος