Μουσικό Οδοιπορικό με τη Δόμνα Σαμίου – Ανατολική Κρήτη

Το «Μουσικό Οδοιπορικό με τη Δόμνα Σαμίου» ήταν μια σειρά εκπομπών που προβλήθηκαν στην ΕΡΤ την περίοδο 1976-1977. Κάθε επεισόδιο ήταν αφιερωμένο στη μουσική και χορευτική παράδοση κάποιας διαφορετικής περιοχής της Ελλάδας.

Στη Σητεία η Δόμνα Σαμίου συναντά τον Γιάννη Δερμιτζάκη που είναι γνωστός στην περιοχή για τις αυτοσχέδιες μαντινάδες του αλλά και για τα «καθαρογλωσσίδια» του, που είναι -όπως εξηγεί ο ίδιος- σύνθετες λέξεις, δικές του, που δεν υπάρχουν στο ελληνικό λεξιλόγιο, όπως:

Διαμαντοσμαραγδόπετρα και χρυσαγάλματό μου
Γλυκοπικροξινόγευτο και ζουμπουρλούδικό μου
Με μερακλωκουζούλανες, σουσουραδόβιτσά μου
Και φαρμακογιατρεύομαι να ρθω στα λογικά μου.

Μαζί με τον γιο του Μανώλη Δερμιτζάκη στην κιθάρα παίζουν τους οργανικούς σκοπούς Σητειακός πηδηχτός και Κοντυλιές και τη μαντινάδα με τα «καθαρογλωσσίδια» Δροσολουστολισμένη μου.

Επόμενος σταθμός είναι το χωριό Άγιος Γεώργιος, γνωστό και με το παλιό του όνομα Τουρτούλοι. Χωριό στη νότια πλευρά της Σητείας όπου παλαιοτέρα είχε την έδρα του ο γενίτσαρος Αφεντακάκης που διοικούσε όλη την περιοχή. Μια παρέα έξι αγοριών τραγουδούν κάλαντα της Πρωτοχρονιάς μαζί με παινέματα για τον αφέντη και την κυρά, τον γιο και την κόρη, αλλά και τη βάγια τους.

Από την εποχή των Κρητικών επαναστάσεων και με τις αλλεπάλληλες επισκέψεις των συμμαχικών στόλων, στην Κρήτη εμφανίζεται ένας καινούργιος χορός που χορεύεται μέχρι σήμερα: η πόλκα!
Χορεύουν ζευγάρια και παίζουν τα λυροντάουλα. Λύρα παίζει ο Μανώλης Περάκης που είναι και οργανοποιός και τον συνοδεύει στο νταούλι ο πρόεδρος του χωριού που είναι αγρότης και μουσικός, ο Νίκος Περάκης.

Στον Άγιο Γεώργιο, η κυρα-Μαριγώ αφηγείται στη Δόμνα Σαμίου την ιστορία της ζωής της, της μιλά για τα επτά της παιδιά της και τον πρόωρο θάνατο της μοναχοκόρης της.

Στην ανατολική Κρήτη, τη θέση των τραγουδιών της τάβλας έχουν οι κοντυλιές που είναι μια σειρά από επαναλαμβανόμενα μουσικά μοτίβα που πάνω στη μουσική τους τραγουδιούνται οι μαντινάδες. Οι λυράρηδες είναι οι καλλίτεροι στιχοπλόκοι αλλά και όλοι οι Κρητικοί διακρίνονται για την ευκολία που έχουν να συνθέτουν μαντινάδες στη στιγμή. Στο τραπέζι που στήθηκε σε σπίτι στον Άγιο Γεώργιο μια παρέα Κρητικών τρώνε, πίνουν και τραγουδάνε με τη συνοδεία της λύρας και του νταουλιού.

Να ντα χαρώ λυράρη μου τα πέντε σου δαχτύλια
το μεσιακό και τ’ ακρημνιό που παίζουνε τη λύρα.
Να ντη χαρώ λυράρη μου τη λύρα, το νταούλι
που παίζεις μας τόσο γλυκά και τραγουδούμε ούλοι.
…
Παίζε λυράρη δυνατά, νταούλα στη γεμάτα
να τηνε κατεβάσομε την κοπελιά στη στράτα.
Να ντη χαρώ λυράρη μου τη λύρα, το νταούλι
που παίζεις και γλεντίζουνε απόψε οι Τουρτούλοι.
…
Ο πλάτανος θέλει νερό κι η λεύκα θελ’ αέρα
τα μαύρα μάτια φίλημα όντα χαράζ’ η μέρα.

Στο χωριό Αρμένοι το γλέντι στήθηκε δίπλα στο καζάνεμα, στα καζάνια που προετοιμάζουν τη ρακή. Παίζουν οι ντόπιοι μουσικοί Μαθιός Γαρεφαλάκης, λύρα και ο Λευτέρης Παθιάκης, νταούλι. Πίνουν, χορεύουν και τραγουδούν κάτοικοι του χωριού.
Οι πρώτοι κάτοικοι ήταν Αρμένιοι και τους εγκατέστησε ο Νικηφόρος Φωκάς το 961 όταν ελευθερώθηκε η Κρήτη από τους Άραβες.

Βλέπεις εκείνη τη ρακή που είναι στο ποτήρι
σταφύλια την πατήσανε μέσα στο πατητήρι.
Μα ήπια κρασί και μέθυσα, ρακή και λώλανέ με
είδα και την αγάπη μου και ’ποκουζούλανέ με.
στρεπτομυκίνη το κρασί, ρακή πενικιλίνη
κι όποιος τα πίνει δεν πατά εις του γιατρού την κλίνη.

Κοντά στους Αρμένους βρίσκεται η Ετιά, ένα μεσαιωνικό χωριό με πολύ λίγους κατοίκους. Εκεί η Δόμνα Σαμίου συνάντησε τη γιαγιά Μαρία που της μίλησε για το ενετικό «Σεράγιο» και τις κυράδες του. Πώς απλώνανε την τσόχα οι δούλες από το Σεράγιο μέχρι την εκκλησιά για να εκκλησιαστούν οι «λόρδισσες» και πώς έπαιρναν το αντίδωρο από τον παπά. 

Ο Κρούστας είναι ορεινό χωριό της επαρχίας Μιραμπέλλου. Πριν 150 χρόνια οι πρόγονοί τους αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το χωριό Λάκκοι που ήταν πιο χαμηλά, στα πεδινά, για ασφάλεια από το φόβο των Τούρκων. Οι κάτοικοι, γεωργοί και κτηνοτρόφοι ζούσαν απομονωμένοι, μόνο τα δυο – τρία τελευταία χρόνια που τους ανακάλυψε ο τουρισμός έχουν αλλάξει αισθητά τις συνήθειές τους. Παίζουν οι μουσικοί Γιάννης Βάρδας, λύρα, Μηνάς Γιαχνάκης, λαούτο και Μανώλης Φραγκάκης, νταούλι. Κάτοικοι του χωριού χορεύουν τον Πρινιανό χορό.

Ο Αγκαλιαστός αρχίζει με τον Πηδηχτό. Μετά από λίγο ο λυράρης σταματάει και αρχίζει να παίζει το σκοπό του αγκαλιαστού τραγουδώντας το χαρακτηριστικό στιχάκι:

Αγκαλιαστό θα κάμωμε, όλοι ν’ αγκαλιαστούμε

Οι χορευτές πλέκουν τα χέρια τους ένας-ένας αργά και τελετουργικά και αργότερα τα ξεπλέκουν με τον ίδιο τρόπο. Ο αγκαλιαστός χορός είναι ωραίος και γραφικός και έχει κινήσει το ενδιαφέρον για λαογραφική μελέτη.

Συνεργάτες

Έρευνα, επιλογή και παρουσίαση: Δόμνα Σαμίου
Σκηνοθεσία: Φώτος Λαμπρινός
Διευθυντής φωτογραφίας: Συράκος Δανάλης
Ηχολήπτης: Δημήτρης Γεωργίου